ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ - ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Στις υπώρειες των ορεινών όγκων - προς την πλευρά του θεσσαλικού κάμπου - αλλά και ανάμεσά τους, διέρχονται τα διάφορα παρακλάδια του Πηνειού ποταμού. Ο Πηνειός αποτέλεσε πάντα τη βάση όλων των στοιχείων που σχετίζονται με την ιστορία, τον πολιτισμό, την οικονομία και την εξέλιξη της ζωής του ανθρώπου στη Θεσσαλία. Αυτός είναι και ο λόγος που τα πρωιμότερα κατάλοιπα της ανθρώπινης παρουσίας εδώ, έχουν βρεθεί πάντα κοντά στις όχθες αυτού του ποταμού.
Η ιστορία της παρουσίας του ανθρώπου στην περιοχή Καλαμπάκας - Πύλης, με τα μέχρι στιγμής δεδομένα, αρχίζει κατά τη Μέση Παλαιολιθική εποχή, τα απώτερα όρια της οποίας τοποθετούνται περίπου 100.000 χρόνια από σήμερα. Κατάλοιπα αυτής της εποχής έχουν βρεθεί τα τελευταία δέκα χρόνια στο σπήλαιο της Θεόπετρας.
Στην πραγματικότητα τα ευρήματα του σπηλαίου αυτού είναι ως τώρα τα παλιότερα ανασκαμμένα κατάλοιπα της ανθρώπινης παρουσίας σε ολόκληρη τη Θεσσαλία, η ιστορία της οποίας πιστευόταν ότι άρχιζε στη Νεολιθική εποχή, δηλ. 6.500 χρόνια π.Χ. περίπου. Χρονολογήσεις που έχουν γίνει μέχρι σήμερα σε άνθρακες από το σπήλαιο αυτό ξεπερνούν τα 40.000 χρόνια, ενώ δεν είναι απίθανο στο μέλλον να πλησιάσουν και τα 100.000 χρόνια, αφού εξακολουθούν να βγαίνουν ακόμη παλιότερα ευρήματα. Το σπήλαιο εξακολούθησε να κατοικείται μέχρι περίπου το 3.000 π.Χ., όταν ήδη στο κάμπο της Θεσσαλίας είχαν αναπτυχθεί και υπαίθριοι οικισμοί, που συνήθως είναι γνωστοί με την ονομασία «μαγούλες».
Τα πράγματα με το κλίμα αρχίζουν να καλυτερεύουν μετά τα 16.000 χρόνια από σήμερα και ολοκληρώνονται γύρω στο 8.000 π.Χ., οπότε τελειώνει η Παλαιολιθική εποχή. Απ’ αυτό το τελευταίο στάδιο (14.000 π.Χ. περίπου) έχουμε και έναν ανθρώπινο σκελετικό κατάλοιπο, μια ταφή πιθανότατα, σ’ αυτό το σπήλαιο, τον παλιότερο ως τώρα γνωστό Θεσσαλό. Ανήκει στον σημερινό ανθρώπινο τύπο, αλλά με αρχαϊκά χαρακτηριστικά.
Ένας ακόμη σκελετός, μιας νεαρής γυναίκας αυτή τη φορά, προέρχεται από το μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στην Παλαιολιθική και τη Νεολιθική εποχή στη Θεσσαλία, το Μεσολιθικό. Βρέθηκε σε κανονική ταφή και σαν πιθανή αιτία θανάτου της θεωρείται, σύμφωνα με τους μελετητές, η αναιμία. Οι γνώσεις που συσσώρευαν επί χιλιάδες χρόνια οι παλαιολιθικοί αυτοί άνθρωποι - με αποκορύφωμα την επίτευξη ψησίματος του πηλού που τους εξασφάλισε στεγανά δοχεία συντήρησης και παρασκευής της τροφής - οδήγησε στη δημιουργία του νεολιθικού πολιτισμού, που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στον θεσσαλικό χώρο.
Οι οικισμοί αυξάνονται όσο προχωρεί κανείς στα ανατολικά και νότια της Π.Ε Τρικάλων, όπου αναπτύσσεται ο μεγάλος θεσσαλικός κάμπος. Η ζωή στο τέλος της εποχής αυτής έχει αποκτήσει πολλά από τα χαρακτηριστικά μιας οργανωμένης αγροτικής οικονομίας, που διατηρήθηκαν ως τα μέσα του αιώνα μας: τα σπίτια κτίζονται με ξύλα και καλάμια ενισχυμένα με επάλειψη χοντρού στρώματος πηλού, ενώ παλαμισμένο με λάσπη είναι και το δάπεδο. Η οροφή, ξύλινη επίσης, με επάλειψη πηλού.
Προς το τέλος της Νεολιθικής εποχής (μετά τα 4.000 π.Χ.), παρατηρήθηκε μετακίνηση του κέντρου ανάπτυξης του νεολιθικού κόσμου προς τη θάλασσα (ανατολική Θεσσαλία), την οποία άρχισαν να εκμεταλλεύονται. Αυτός είναι ο λόγος που από την περίοδο της Χαλκοκρατίας που ακολουθεί έχουμε λιγοστά ευρήματα από το σπήλαιο της Θεόπετρας. Η ακμή του Μυκηναϊκού κόσμου που σημειώνεται στο τέλος της Χαλκοκρατίας έχει ως επίκεντρο τις ανατολικές ακτές της Θεσσαλίας (Ιωλκός - Πευκάκια), ενώ άλλα εκατό περίπου μικρότερα κέντρα και πολίσματα αναπτύσσονται αυτή την εποχή σ’ όλη τη Θεσσαλία. Αντίθετα, η βορειοδυτική περιοχή της Θεσσαλικής πεδιάδας, παρουσιάζει ελάχιστες θέσεις με μυκηναϊκά ευρήματα. Η εικόνα αυτή πιθανόν να οφείλεται εν μέρει και σε πλημμελή αρχαιολογική έρευνα της περιοχής, όσον αφορά την περίοδο αυτή. Το πιθανότερο όμως είναι ότι οι παραθαλάσσιες μυκηναϊκές πόλεις της Ιωλκού και των Πευκακίων στο Βόλο ήταν πολύ ευκολότερο να προσεγγίζουν δια θαλάσσης το κέντρο του μυκηναϊκού πολιτισμού, τις Μυκήνες, απ’ όπου πιθανόν θα εξαρτώνταν. Το αν τα δύο προαναφερθέντα θεσσαλικά μυκηναϊκά κέντρα ασκούσαν κάποιο είδος εξουσίας και στο εσωτερικό της Θεσσαλίας, είναι κάτι που δεν έχει αποδειχθεί μέχρι στιγμής.
Το πέρασμα στους κλασικούς χρόνους έγινε ομαλά. Η Θεσσαλία, απομακρυσμένη από τα μεγάλα αστικά κέντρα, διατήρησε πάντα έναν τοπικό χαρακτήρα στον πολιτισμό της, συμβάλλοντας όμως αποφασιστικά με τη δύναμή της σε πολέμους πότε υπέρ των Αθηναίων, πότε υπέρ των Σπαρτιατών και πότε στο πλευρό των Μακεδόνων - αργότερα.
Ο χαρακτήρας των πόλεων στην αρχαία Θεσσαλία ήταν μάλλον αγροτικός, όπως και σήμερα άλλωστε. Η Λάρισα ήταν πάντα η κυρίαρχη δύναμη, πολλές άλλες όμως μικρότερες πόλεις άνθισαν και σχεδόν όλες είχαν δικά τους οχυρά κάστρα. Την ανάγκη για οχύρωση υπαγόρευαν αφ’ ενός η ύπαρξη εχθρών και αφετέρου ο φόβος των στάσεων εκ μέρους του πλήθους των φτωχών χειρωνακτών, δεδομένου ότι τη Θεσσαλία κυβερνούσε μια ελάχιστη αριστοκρατία μεγαλογεωκτημόνων, που ήλεγχε το σύνολο της παραγωγής, ενώ ούτε η μεσαία τάξη συμμετείχε στα κοινά για πάρα πολλά χρόνια.
Από παλιά η Θεσσαλία εμφανίζεται διαιρεμένη σε τέσσερα μέρη (τετραρχίες) που ήταν οι εξής: η Πελασγιώτις, η Φθιώτις, η Θεσσαλιώτις και η Εστιαιώτις ή Ιστιαιώτις. Η τελευταία περιελάμβανε την σημερινή Π.Ε Τρικάλων περίπου και είχε πρωτεύουσα την Τρίκκη. Παλιότερα λέγεται ότι ονομαζόταν Δωρίς και κατοικούνταν από Δωριείς. Την ονομασία Εστιαιώτις / Ιστιαιώτις λέγεται ότι οφείλει στους κατοίκους της Ιστιαίας της Ευβοίας, που μετανάστευσαν εκεί όταν κατέλαβαν την πατρίδα τους οι Περραιβοί.
Η σπουδαιότερη πόλη της περιοχής (μετά την Τρίκκη) φαίνεται πως ήταν το Αιγίνιο κοντά στη σημερινή Καλαμπάκα αν και δεν έχουν ταυτισθεί ακόμη τα ερείπιά της.
Η σημαντική αυτή θέση, πολύ κοντά στις πηγές του Πηνειού ποταμού και στο πέρασμα από τη Μακεδονία στη Θεσσαλία αφ’ ενός και από την Ήπειρο στη Θεσσαλία αφ’ ετέρου, ήταν πολύ φυσικό να συντελέσει στην δημιουργία μιας σημαντικής πόλης. Ως πιθανότερες θέσεις αναφέρονται στις φιλολογικές πηγές οι τοποθεσίες «Αμπέλια» δυτικά της Καλαμπάκας και «Τραγόπετρα» στα βόρεια του χωριού Παναγία. Δεν είναι γνωστό κάποιο κάστρο στην περιοχή που να ανήκει στο Αιγίνιο, όμως στην Τραγόπετρα, που περικλείεται από βράχους, διατηρούνται τα κατάλοιπα πύργου και τειχών. Βρισκόταν στο σημείο διασταύρωσης των δρόμων από την Ήπειρο δια μέσου του Ζυγού και από την Μακεδονία δια των Χασίων. Καθώς όμως βρισκόταν κάπως παράμερα, δεν ήταν απαραίτητη η κατάκτησή του για να επιτυγχάνεται η διέλευση προς τη Θεσσαλία.
Από το 191 ως το 167 π.Χ. το Αιγίνιο ανήκε στη Μακεδονία. Τότε καταδικάστηκε από τους Ρωμαίους σε λεηλασία, γιατί επέμενε να διατηρεί φιλικούς δεσμούς με τον Περσέα της Μακεδονίας. Από τότε ανήκει πλέον στη Θεσσαλία.
Δύο ακόμη πόλεις αναπτύχθηκαν στις ανατολικές υπώρειες του Κόζιακα, η Φαλώρεια και η Πιάλεια.
Ανάμεσα στο σημερινό χωριό Πιαλεία και το Ξυλοπάροικο, βρισκόταν η αρχαία πόλη Πιάλεια. Ερείπιά της σώζονται στην τοποθεσία «Παλαιόκαστρο» σε υψόμετρο 400μ. περίπου πάνω από την πεδιάδα. Το τείχος χρονολογήθηκε στον 4ο π.Χ. αιώνα. Το 1902 έγιναν ανασκαφές με σημαντικά ευρήματα (νομίσματα - επιγραφές). Η Πιάλεια αναφέρεται και ως πατρίδα του Ασκληπιού ή ως φαρμακοτριβείο του, όπου επεξεργαζόταν τα βότανα που συνέλεγε στον Κόζιακα.
Στην ίδια περιοχή, κοντά στην κοινότητα Προδρόμου, σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου, ενώ στον Πρίνο έχουν βρεθεί από αρχαιοκαπήλους έξι μαρμάρινα δελφίνια αφιερωμένα στον Ποσειδώνα, που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λάρισας και μάλλον δεν πρέπει να είναι τα μόνα ευρήματα της περιοχής που πέφτουν σε χέρια αρχαιοκαπήλων.
Μια σειρά μικρότερων πόλεων και κάστρων ενίσχυαν τα περάσματα από τη Μακεδονία και την Ήπειρο: τέτοια κάστρα σώζονται στο Γερακάρι, 5 χλμ. νοτίως του χωριού, όπου το ύψος των τειχών σε πολλά σημεία υπερβαίνει τα 3μ. Ένα φρούριο εκεί ήλεγχε το πέρασμα των ερχομένων από την περιοχή Ελασσόνας. Ερείπια αρχαίων κάστρων στο Αγιόφυλλο καθώς και στην Ασπροκκλησιά - μαζί με ερείπια πόλης - ασφαλώς υποδηλώνουν τον έλεγχο των βορείων συνόρων προς τη δυτική Μακεδονία.
Μια σπουδαία πόλη, η Οξύνεια, βρισκόταν κοντά στα δύο αυτά κάστρα της περιοχής των Χασίων. Κτισμένη κοντά στον ποταμό Ίωνα (από τον γενάρχη των Ιώνων) - σημερινό Μουργκάνη - είχε στρατηγική θέση και τα ερείπιά της, καθώς και το κάστρο της, αναγνωρίζονται στον συνοικισμό Ξηρόκαμπος της σημερινής κοινότητας Οξύνειας.
Ακόμη δυτικότερα, πιθανότατα στα όρια της σημερινής κοινότητας Μαλακάσι, αναφέρεται η πόλη Αλαλκομεναί. Με την ίδια ονομασία υπήρχε πόλη στη Βοιωτία. Από εδώ ασφαλώς ελέγχονταν το πέρασμα από και προς την Ήπειρο, στη διαδρομή που είναι και σήμερα σε χρήση. Λίγο νοτιότερα, στην περιοχή της σημερινής κοινότητας Καστανιάς σώζονται τα ερείπια αρχαίου οικισμού, που δεν έχει ταυτισθεί.
Προχωρώντας ακόμη νοτιότερα, στη δυτική περιοχή του Κόζιακα πάνω από την κοιλάδα όπου σήμερα έχουν αναπτυχθεί οι κοινότητες Καλογήρων και Άγιου Προκόπιου, αναφέρεται η πόλη Ποΐτνεον ή Πότναιον. Εκεί σώζονται ερείπια αρχαίου κάστρου. Επίσης βρέθηκε ανάγλυφη επιτύμβια στήλη με την παράσταση πολεμιστή (Εχένικου), που σκοτώθηκε σε μάχη κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα. Η στήλη αυτή, που για χρόνια ήταν πακτωμένη στον περίβολο της εκκλησίας Καλογήρων, κλάπηκε τα τελευταία χρόνια και πουλήθηκε σε γκαλερί της Γερμανίας. Ο φιλότεχνος που την αγόρασε είχε την ευαισθησία να την επιστρέψει στο ελληνικό κράτος, όταν έμαθε ότι ήταν κλεμμένη. Σήμερα φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λάρισας.
Στην ίδια περιοχή, κοντά στα Στουρναραίϊκα, υπάρχουν τα ερείπια αρχαίου κάστρου. Λίγο ανατολικότερα, στην άλλη στρατηγική θέση του περάσματος από τη Θεσσαλία στην Ήπειρο δια των ορεινών όγκων της Αργιθέας, ένα ισχυρό φρούριο, το Αθήναιον, σε υψόμετρο 1356μ., πάνω από το Μοναστήρι της Γκούρας, έλεγχε τα περάσματα. Την ονομασία του λέγεται ότι πήρε από ιερό της θεάς Αθηνάς που υπήρχε μέσα στο φρούριο. Το κάστρο αυτό κατέλαβε το 189 π.Χ. ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Ε’, όταν εξεστράτευσε εναντίον των Αθαμάνων. Το 46 π.Χ. καταστράφηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα. Διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Στη θέση της βυζαντινής Πόρτα-Παναγιάς υπήρχε πιθανότατα αρχαίος ναός αφιερωμένος επίσης στην Αθηνά. Στον βυζαντινό ναό υπάρχουν εντοιχισμένα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, καθώς και μία αρχαία επιγραφή.
Ο πατροπαράδοτος θεσμός της ολιγαρχικής δυναστείας δεν επέτρεψε στις θεσσαλικές πόλεις να αναπτύξουν την έντονη αστική ζωή που ξέρουμε από άλλες πόλεις της νότιας Ελλάδας. Υπήρχαν ωστόσο - σύμφωνα με τις επιγραφές - συντεχνιακές οργανώσεις π.χ. το κοινό των βουκόλων. Στον Άτραγα, όπως ασφαλώς και σε άλλες μεγάλες πόλεις, εκδικάζονταν υποθέσεις για διαφορές συνόρων και διεκδικήσεις εκτάσεων, όχι μόνο της κοντινής αλλά και της ευρύτερης διοικητικής περιοχής. Αναφέρεται επίσης στον Άτραγα η ύπαρξη ενός τουλάχιστον διάσημου γιατρού, πράγμα που μας επιτρέπει να κάνουμε ανάλογες αναγωγές και για τις υπόλοιπες πόλεις.
Ο θεσσαλικός λαός δεν έζησε ποτέ σε δημοκρατικό καθεστώς, ανάλογο με αυτό που επικρατούσε στα άλλα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Σε μερικές θεσσαλικές πόλεις λειτουργούσε Βουλή, ως απλή επιβίωση του γνωστού πολιτικού θεσμού της ομηρικής εποχής, αφού πλέον τα καθήκοντά της περιορίζονταν σε ό,τι αφορούσε τις θρησκευτικές και εθνικές παραδόσεις των κατοίκων. Σε μερικές όμως πόλεις φαίνεται ότι η Βουλή αποτελούσε ακόμη σημαντικό πολιτικό παράγοντα, όπως στην αρχαία Τρίκκη, όπου Ρωμαίος στρατηγός απευθύνει επιστολή προς «τους ταγούς και την Βουλήν».
Στις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα δημιουργήθηκε Θεσσαλική Νομισματική Ένωση, που περιελάμβανε όλες σχεδόν τις σημαντικές πόλεις της Θεσσαλίας - μεταξύ των οποίων και την Τρίκκη - και όλες τις εξαρτημένες απ’ αυτήν πόλεις. Μέχρι το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα, οπότε οι περισσότερες πόλεις είχαν κόψει δικά τους χάλκινα νομίσματα, αργυρές δραχμές κυκλοφορούσε μόνον η Λάρισα, που ήταν το σημαντικότερο οικονομικό κέντρο της Θεσσαλίας.
Περί το 360 π.Χ. ιδρύθηκε το Κοινό των Θεσσαλών, που περιελάμβανε όλες τις πόλεις της Θεσσαλίας, πλην των Φερών που ήταν ανεξάρτητο κράτος. Λίγο αργότερα οι Θεσσαλοί, δια των ευγενών Αλευαδών της Λάρισας, ζήτησαν τη βοήθεια των Μακεδόνων για να απαλλαγούν από τις πιέσεις της τυραννίδας των Φερών. Ο νεαρός τότε βασιλιάς Φίλιππος Β’ δεν έχασε την ευκαιρία να τους βοηθήσει, βλέποντας να διανοίγεται δια του τρόπου αυτού η οδός για την επέκταση της Μακεδονικής κυριαρχίας, όχι μόνο στη Θεσσαλία αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα.
Το έτος 353 π.Χ., ο Φίλιππος, επικεφαλής όλων των στρατιωτικών δυνάμεων του Κοινού των Θεσσαλών, αντιμετώπισε τους Φωκείς που είχαν έρθει σε ενίσχυση των Φερραίων συμμάχων τους και τους κατετρόπωσε. Αμέσως μετά κατέλαβε όσες θεσσαλικές πόλεις είχαν συμπράξει με τους Φωκείς, μεταξύ των οποίων και την Τρίκκη. Από δω και πέρα οι σχέσεις των Θεσσαλών με τον Φίλιππο έγιναν τόσο στενές, ώστε να θεωρείται ότι πιο πολύ εμπιστεύονται αυτόν παρά τους συμπολίτες τους. Ο Φίλιππος αναγορεύθηκε αρχιστράτηγος όλων των στρατιωτικών δυνάμεων του θεσσαλικού κοινού.
Η Μακεδονική κυριαρχία στις θεσσαλικές πόλεις έγινε συν τω χρόνω εξαιρετικά καταπιεστική, οι επανειλημμένες όμως εξεγέρσεις τους πνίγηκαν στο αίμα. Η απόλυτη ηγεμονία των Μακεδόνων στη Θεσσαλία διήρκεσε μέχρι το 197 π.Χ., οπότε η νίκη των Ρωμαίων στις «Κυνός Κεφαλές» της Πελασγιώτιδας δημιούργησε νέα κατάσταση και οι Θεσσαλοί βρίσκονται στο εξής στη διάθεση των ρωμαίων στρατηγών και υπάτων. Ιδρύθηκε νέο Κοινό των Θεσσαλών από τον στρατηγό Φλαμινίνο, με βασικό όργανο το «Συνέδριο», απαρτιζόμενο από αντιπροσώπους των διαφόρων θεσσαλικών πόλεων. Το 168 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Τρίκκη.
Υπό την Ρωμαϊκή κυριαρχία η Θεσσαλία έζησε ημέρες μεγάλης δύναμης και ακμής, κυρίως κατά τον 2ο π.Χ. αι. Κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου, οπότε άρχισαν οι εμφύλιοι πόλεμοι των Ρωμαίων, παρακμάζει λίγο - λίγο και κατά τους χρόνους του αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.) η πρωτεύουσα Λάρισα δίνει την εικόνα επαρχιακής ρωμαϊκής πόλης ενώ πολύ χειρότερα γίνονται τα πράγματα για τις μικρότερες πόλεις της Θεσσαλίας.
Έτσι εξασθενημένες πέρασαν οι θεσσαλικές πόλεις στην αρχή της Βυζαντινής εποχής, που διαδέχθηκε τη ρωμαϊκή κυριαρχία στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας.